Van de reis van de Eenigheid is het handelsboek bewaard gebleven. Het boek begint met een opgave van de handelsgoederen voor West-Afrika, het cargazoen. Daarna volgen alle handelstransacties, eerst in Afrika en daarna in het Caraïbisch gebied.
Kapitein en opperstuurman
De kapitein en de opperstuurman waren samen verantwoordelijk voor de handel en het bijhouden van de handelstransacties. Zij konden persoonlijk aansprakelijk worden gesteld voor eventuele schade of verliezen, zoals te lezen is in artikel 9 van de instructie:
“Den capteijn sal geobligeerd wesen in de te doene negotie met den opperstuurman de concent te gaan, sooverre dat hij alle avonden met den stuurman sal moeten collationeeren wat goederen die dag al sijn vernegotieerd en wat daarvoor is genegotieerd en waar die sijn geborgen teneynde om bij het onverhoopt overlijden van den capteijn den opperstuurman in staat mag sijn om bij zijn arrivement een pertinente memorie wat er van dag tot dag is gepasseert aan de directeuren over te geven en behoorelijk rapport en verantwoording van de gedaane negotie te doen, ’tgeene den opperstuurman ook bij desen wel exactelijk word aanbevoolen na te komen of bij faute van dien sijn tegoed hebbende maandgelden ten profijte van dese Compagnie te verbeuren alsmede word wel exactelijk bevoolen dat op de kust of in de colonie aan niemand, wie het ook zij, eenig credit geevd van uytstaande penningen off sal sulx voor haar rekening zijn en bovendien haar tegoed hebbende maandgelden en premiën als boven te verbeuren.”
Rekenen
Van de reis van de Eenigheid zijn twee handelsboeken bewaard gebleven. Zij zijn identiek met uitzondering van de gehanteerde munteenheid. In het ene boek werd gerekend in guldens, in het andere in ponden Vlaams. In deze blog worden de prijzen in gulden gegeven. Een andere rekeneenheid is de goudprijs, in gebruik in Grand-Lahou (Caap Lahoe) en verder richting Goudkust.
Gulden
De prijzen in gulden werden als volgt genoteerd: f guldens:stuivers:penningen
1 gulden = 20 stuivers
1 stuiver = 16 penningen
Zie voor een vergelijking van de historische prijs in gulden met de tegenwoordige koopkracht in Euro de calculator van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG).
Pond Vlaams
In Zeeland werden veel prijzen genoteerd in ponden Vlaams: £ ponden:schellingen:groten of penningen.
1 pond Vlaams = 20 schellingen = 240 groten of penningen
1 pond Vlaams is 6 guldens.
Goud
In een aantal gebieden aan de kust van Afrika werden de prijzen uitgedrukt in goud. In het handelsboek werd dan eerst de waarde van de ruilgoederen in goud genoteerd, gevolgd door de prijs in guldens. Het goud werd genoteerd in de gewichtseenheden Once en Engel.
1 Once = 16 Engelsen = 40 gulden: f 40:0:0
1 Engels = ca. 2,5 gulden: f 2:10:0
8 Onces = 1 Mark (246 gram)
Hoeveelheden & inhoudsmaten
De verhandelde ruilgoederen uit het cargazoen werden genoteerd in aantallen en of in gewicht. Voorbeelden van handelsgoederen genoteerd in aantallen zijn geweren, trompetten, glazen, messen, hangsloten en tinnen kommen. Handelsgoederen die werden uitgedrukt in gewicht, in lb. van libra (pond), zijn bijvoorbeeld koperen ketels, tabak, kralen, roet en buskruit. Hierbij zal het gaan om de Middelburgse pond.
1 Middelburgse pond = 467,7 gram
De vloeibare handelsgoederen kwamen in verschillende verpakkingen met dito afmetingen, zoals leggers en ankers. De ankers konden 6 of 12 stopen bevatten. Sterke drank werd verhandeld in kelders (kisten) met 6 kannen of 6 flessen.
1 Legger (groot watervat): 563 liter (bij de VOC)
1 Anker = 35 à 39 liter
1 Middelburgse stoop = 2,25 liter
1 Middelburgse kan = 1,12 liter
Fles: een anker van 35 liter is 45 flessen
Aan de kust van Afrika werden ivoor, rijst, millet (graansoort), water en palmolie ingeruild. Ivoor werd uitgedrukt in libra (pond). Rijst werd gekocht in makoeten (manden of korven), millet of ‘milie’, een graansoort, werd per kist vervoerd, het water per ton (van alle is de inhoud onbekend) en de palmolie per ton van een aam.
1 aam = 4 ankers (ca. 155 liter)
Logboek & handelsboek
In deze blog is de handel zoveel mogelijk gekoppeld aan het logboek. Wanneer de opperstuurman in zijn logboek melding maakte van de aankoop van slaven, dan diende hij of de kapitein deze ook in het handelsboek te noteren. In het geval van de Eenigheid komen logboek en handelsboek vaak overeen, maar niet altijd!
Soms treden er verschillen op, bijvoorbeeld in de datum van een transactie en of in de hoeveelheid mensen of levensmiddelen die werden gekocht. Die verschillen zijn te herleiden tot één of meerdere van de volgende, mogelijke oorzaken:
- Het aan boord brengen van mensen en goederen verliep niet altijd synchroon met de betaling. Die kon ook enkele dagen later, voordat het schip vertrok, worden gedaan.
- Er werd gelijktijdig gehandeld vanaf het schip de Eenigheid en vanaf de kleine (zeil)boot van het schip. De boot was vaak voor een week of langer weg en kon een groot deel van de kust bestrijken. Zo kon de boot terugvaren naar locaties die de Eenigheid al had aangedaan, of vooruit varen.
- De opperstuurman maakte fouten bij het bijhouden van het logboek.
- De kapitein en of opperstuurman maakten fouten bij het opstellen van het handelsboek.
- Het handelsboek werd in tegenstelling tot het logboek niet ter plekke opgesteld, maar achteraf. Het handelsboek geeft dan ook niet de transacties in chronologische volgorde, maar per soort.